در ايران 2 نوع از اين بيماري وجود دارد كه توسط 2 گونه انگل ايجاد مي‌شود؛ نوع خشك يا شهري و نوع مرطوب يا روستايي.

سالك خشك يا شهري توسط گونه انگل ليشمانيا تروپيكا ايجاد مي‌شود. در اين نوع پس از يك دوره كمون (نهفته) بيش از 2ماه، ندول كوچكي در محل گزش به رنگ قرمز قهوه‌اي ظاهر مي‌شود و به تدريج طي 6 ماه بزرگ‌تر مي‌شود و معمولا در مركز آنها زخم سطحي ايجاد مي‌شود و دلمه مي‌بندد. در صورت عدم درمان معمولا طي 8 تا 12 ماه ضايعه روبه بهبودي مي‌رود و از خود جوشگاه به جاي مي‌گذارد. دوره زماني اين نوع سالك از نوع مرطوب طولاني‌تر است.

سالك مرطوب يا روستايي توسط گونه ليشمانيا ماژور ايجاد مي‌شود. در اين بيماري پس از دوره كمون (نهفته) كمتر از 2 ماه در محل گزش دانه جوش‌مانندي ايجاد مي‌شود. طي 2 تا 3 ماه زخم بزرگ‌تر شده و گاهي اطراف آن ندول‌هاي كوچك و متعددي ظاهر مي‌شود كه از عوارض اين بيماري محسوب مي‌شود. گاهي ممكن است انگل از طريق مسير لنفاتيك گسترش پيدا كند. بهبود معمولا طي 2 تا 6 ماه ديده مي‌شود و جوشگاهي از آن باقي مي‌ماند. اما ليشمانيوز نوع احشايي هم وجود دارد كه بيشتر با درگيري احشا بوده و در ايران يافت نمي‌شود و بيشتر در آمريكاي لاتين ديده مي‌شود. ممكن است ليشمانيوز به صورت مزمن در آيد كه يكي از نادرترين اشكال كلينيكي آن است. در اين شكل ضايعه بيشتر از 2 سال باقي مي‌ماند. در نوع عودكننده، ضايعه بهبود يافته و بعد از چند ماه يا چند سال فعاليت دوباره ضايعه ديده مي‌شود.

ناقل بيماري سالك، پشه‌هايي از خانواده فلبوتوموس است كه حشرات كوچك و كرك‌داري به رنگ زرد يا خاكستري و به طول 2 تا 3 ميلي‌متر بوده و داراي بال‌هاي شفاف است. اين حشرات به علت جسم كوچك، رنگ خاكي و پرواز كوتاه اكثرا از نظر مخفي بوده، از خون انسان و حيوانات تغذيه مي‌كنند. ارتفاع پرواز پشه خاكي معمولا 5/1 تا 2 متر است ولي در موارد استثنايي تا ارتفاع 7 متري هم مي‌تواند پرواز كند. فعاليت پشه در نواحي معتدل در فصول گرم است و از خرداد تا شهريور ماه حداكثر فعاليت را دارد. پشه‌هاي خاكي معمولا روزها بي‌حركت بوده و در نقاط تاريك مخفي مي‌شوند و معمولا هنگام اول شب فعال شده و در اواخر شب به تدريج از فعاليت آنها كاسته مي‌شود. فقط پشه ماده جهت تخم‌ريزي احتياج به خون دارد و جنس نر از شيره گياهان استفاده مي‌كند. نيش اين حشرات دردناك است و متعاقب گزش خارش بروز مي‌كند ولي بعد از گزش‌هاي متعدد و متوالي فرد به آن عادت كرده و چندان احساس خارش نمي‌كند. اين پشه موقع نشستن بال‌هاي خود را به شكل عدد 7 نگه مي‌دارد و به‌صورت جهشي پرواز مي‌كند.

سالك در بسياري از كشورهاي گرمسير ديده مي‌شود. ايران و عربستان سعودي بيشترين ميزان وقوع بيماري را دارند. از ديگر كشورها، مي‌توان فلسطين، عراق، اردن، سوريه، هند، پاكستان، آلمان، فيليپين و همچنين ارمنستان، آذربايجان و تركمنستان را ذكر كرد. از طرفي در قاره آفريقا و همچنين در آمريكاي جنوبي و مركزي نيز ديده مي‌شود.

در اصفهان، نواحي شمال و شمال شرقي بيشتر درگيرند و سالانه 10 تا 20 هزار مورد زخم جديد گزارش شده است. در بررسي گذشته بيماري در استان اصفهان، منطقه برخوار بيشترين گرفتاري را داشت. پس از آن از 25 سال قبل تاكنون، عواملي مانند پايين رفتن منابع آب زيرزميني، به خصوص در منطقه جي، قهاب و رودشت، رويش بوته‌هاي مقاوم به شوره در آن منطقه كه غذاي مناسبي براي موش به شمار مي‌رود، تاسيس شركت‌ها، پالايشگاه و پايگاه هوايي و تغيير وضع اكولوژي منطقه باعث تغيير مكان مخزن بيماري (موش‌ها) و زادو ولد آنها در ساير مناطق شده است. به طوري كه اين بيماري در قسمت‌هاي جنوبي و غربي كوهپايه، منطقه جرقويه و قسمت‌هايي از اردستان، نطنز و كاشان ديده مي‌شود. در منطقه شاهين‌شهر، تپه‌هاي شني اطراف شهر، نخاله‌هاي ساختماني يا زمين‌هاي باير داخل شهر محل زندگي فعال موش هستند. در برخي مناطق مانند حبيب‌آباد شرايط مناسبي براي لانه‌گزيني موش‌ها ايجاد شده است.

تشخيص اين بيماري با گرفتن نمونه از مواد موجود در زخم سالك انجام مي‌شود و سپس با رنگ‌آميزي مخصوص، انگل ليشمن روي لام مشاهده مي‌شود. در صورت مشاهده هر زخمي كه بيشتر از يك هفته طول بكشد بايد به پزشك مراجعه كرد.

شايد كمتر بيماري‌اي را بتوان نام برد كه به اندازه سالك، درمان‌هاي مختلفي براي آن پيشنهاد شده باشد. روش‌هاي درمان معمول در درمان سالك، درمان‌هاي موضعي، فيزيكي و سيستميك است كه بر حسب نوع ضايعه، محل درگيري، عوارض بيماري و.. براي بيمار انتخاب مي‌شود. مراجعات مرتب بيمار، پزشك را در دستيابي به بهترين نتيجه كمك مي‌كند. با وجودي كه جوشگاه به جاي مانده از سالك قابل درمان صددرصدي نيست ولي در زمينه درمان اين مشكل نيز راه‌حل‌هاي متعددي ارايه شده؛ از جمله كاربرد سلول‌هاي بنيادي كه براي اولين بار در ايران در مركز تحقيقات پوست و سالك در حال انجام است.

تركيبات آنتيموان به عنوان دارو در اين بيماري به كار گرفته مي‌شود و گلوكانتيم دارويي است كه در ايران مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين تركيب روش اصلي درمان ليشمانيوز تاكنون بوده است ولي شكست درمان در بسياري از مناطق رو به افزايش است. ساير داروها مثل آمفوتريسين B، كتوكونازول، آلوپورينول، پارامومايسين و مترونيدازول نيز مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه بيشتر به‌صورت تركيبي از آنها استفاده مي‌شود.

روند رو به افزايش مقاومت نسبت به گلوكانتيم باعث شده كه امروزه بيشتر از درمان‌هاي تركيبي استفاده شود و مركز تحقيقات پوست وسالك طرح‌هاي متعددي در اين زمينه ارايه داده است كه بعضي از آنها براي اولين‌بار در دنيا انجام مي‌پذيرد. با توجه به اين موضوع كه ناقل اين بيماري، پشه خاكي است، جمع‌آوري مستمر و بهداشتي زباله و فضولات حيواني و جلوگيري از انباشته شدن آنها، محافظت بدن از پشه خاكي بعد از غروب آفتاب از طريق نصب توري فلزي جهت در و پنجره‌ها و استفاده از پشه‌بندهاي معمولي و پشه‌بندهاي آغشته به سم، استفاده از پمادها و مواد دوركننده حشرات هنگام كار و خواب، خوابيدن در طبقات بالا، با توجه به اينكه پشه‌ها نمي‌توانند زياد پرواز كنند و به ارتفاع بالا بروند، اجتناب از رفتن به مناطق آلوده به پشه خاكي يا جنگل‌هاي انبوه به‌خصوص پس از غروب آفتاب و به‌سازي و ترميم شكاف‌ها و حفره‌هاي موجود در ديوارها و مناطق مسكوني انسان و دام، مبارزه با جوندگان و معدوم ساختن سگ‌هاي ولگرد و تسطيح اماكن مخروبه از جمله كارهايي است كه مي‌توان در پيشگيري روزانه بيمار انجام داد.

تجربه‌ها در ايران، با گرفتن محتويات به دست آمده از ضايعه افراد آلوده و تلقيح آن به بدن افراد سالم بوده است و در نتيجه يك ضايعه فعال به وجود آمده كه پس از بهبود خودبه‌خودي مصونيت پايداري ايجاد مي‌كند. در ايران طي جنگ تحميلي اين عمل سه ماه قبل از اعزام با تزريق انگل (پروماستيگوت) داخل جلد در ناحيه بازوي چپ انجام شد.

اين روش معايب و نكات منفي داشته و در عمل متوقف شد. فعاليت‌هايي در جهت ايمن‌سازي ليشمانيوز جلدي با استفاده از سرم‌هاي ويروسي انجام گرفته كه مايوس‌كننده بوده است. از انگل‌هاي كشته شده نيز به عنوان واكسن استفاده شد كه به عنوان واكسن تجربي توسط محققان برزيلي و در ونزوئلا به منظور ايمني در دنيا استفاده شده است و در قاره آمريكا تزريق داخل وريدي آن استفاده شد كه باعث واكنش‌هاي تب‌زا در فرد شد. از سال 1370 فعاليت‌هايي براي ساخت واكسن در انستيتو رازي شروع شد كه مورد آزمايش قرار گرفت ولي پس از آزمايش‌ها مشخص شد كه ايمني ايجاد شده توسط اين واكسن به حدي نيست كه مصونيت كافي در برابر عفونت ايجاد كند. در حال حاضر طرح‌هاي متعددي جهت توليد واكسيناسيون در دست بررسي است كه هنوز نتايج مفيدي از آنها به دست نيامده است.

منبع